شما کمابیش با مواد اولیه مورد استفاده در قالیبافی آشنا هستید و شنیده‌اید که بعضی از فرش‌ها با کرک و بعضی دیگر با پشم بافته می‌شوند که هرکدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. مواد اولیه مورد استفاده در تولید دستبافته‌ها، نقش حیاتی در کیفیت و دوام نهایی آن‌ها دارند. در فرآیند قالیبافی، انتخاب نوع مواد اولیه به طور مستقیم بر زیبایی، مقاومت و قیمت فرش تاثیر می‌گذارد. اما پرسش اصلی این است که در قالیبافی از کدام مواد اولیه استفاده می‌شود؟ تفاوت فرش‌هایی که با کرک و یا پشم بافته می‌شوند در چیست؟ کدام یک برای نیازهای شما مناسب‌تر است؟ در این مقاله سعی کرده‌ایم تا توضیحات کامل و جامعی درمورد بررسی ویژگی‌های پشم و کرک که پرکاربردترین مواد اولیه مورد استفاده در تولید فرش ایرانی هستند را خدمت شما ارائه دهیم تا به شما در انتخاب مواد اولیه مناسب برای فرش مورد نیازتان کمک کنیم.
خامه در اصطلاح فرشبافی به چه معناست؟
در هنر قالی بافی به مواد اولیه استفاده شده برای گره‌های فرش "خامه" گفته می‌شود. خامه فرش می‌تواند از جنس پشم، کرک، ابریشم، پنبه و یا هر الیاف دیگری باشد. این خامه‌ها پس از رنگرزی بر روی تارهای دار قالی، گره زده می‌شوند و در نهایت از کنار هم قرار گرفتن این گره‌ها در رج‌های پی در پی، فرش بافته می شود. فرش‌ها معمولا براساس جنس خامه به کار رفته در آن‌ها، طبقه‌بندی می شوند؛ مانند فرش‌های ابریشمی، پشمی و کرکی.
کرک چیست؟
به‌طور کلی، به موی نازک حیوانات "کرک" گفته می‌شود. بز، شتر، گوسفند و بسیاری از حیوانات دیگر دارای کرک هستند که هر یک از آن‌ها مصارف خاص خود را دارند. با این حال، کرک بدن هر حیوانی برای استفاده در قالیبافی مناسب نیست، چرا که موی بدن بسیاری از حیوانات، مانند بز، قابلیت این را ندارند که به خوبی در هم تنیده و به خامه قالیبافی تبدیل شوند. پشم برخی از نواحی بدن گوسفند از ظرافت و نرمی بیشتری در مقایسه با دیگر قسمت‌ها برخوردار است. به علت ظرافت بسیار زیاد الیاف در این نواحی، پس از ریسندگی الیاف، خامه‌های ظریفی تولید می‌شوند که برای بافت فرش‌های بسیار ریز بافت و ظریف به کار می‌روند. این الیاف ظریف را کرک می‌نامند. با این حال، لازم به یادآوری است که کرک لزوما از پشم بهتر نیست و کیفیت آن باید به‌دقت بررسی شود. به همین دلیل است که در بازار فرش گاهی با فرش‌هایی مواجه می‌شویم که با کرک بافته شده‌اند اما قیمت آن‌ها نسبت به فرش‌های پشمی بسیار پایین‌تر است.
تفاوت کرک و پشم چیست؟
پشم و کرک هر دو از موهای گوسفند به دست می‌آیند، اما تفاوت‌های مهمی در ویژگی‌های فیزیکی آن‌ها وجود دارد. پشم به موی ضخیم‌تر و مقاوم‌تر گوسفند گفته می‌شود که در نواحی مختلف بدن گوسفند با ویژگی‌های متفاوتی رشد می‌کند. پشم به طور کلی مقاوم‌تر از کرک است. کرک به موی نازک‌تر و ظریف‌تر گوسفند اطلاق می‌شود که عمدتاً از نواحی خاصی مانند گردن و زیر شکم به دست می‌آید. کرک به دلیل ظرافت بیشتر، ظرفیت جذب رنگ بالاتری نسبت به پشم دارد و در بافت فرش‌های ریز بافت و ظریف کاربرد دارد. این ویژگی باعث می‌شود که فرش‌های بافته شده از کرک، رنگ‌های زنده‌تری داشته باشند و جلوه‌ای خاص به خود بگیرند. برای آشنایی بیشتر با فرش دستباف ایرانی و ویژگی‌های آن، می‌توانید به مقاله شناخت فرش دستباف ایرانی مراجعه کنید.
پشم چیست؟
پشم گوسفند از اصلی‌ترین مواد اولیه قالیبافی است، که خود انواع بسیار گسترده‌ای دارد. گوسفندان هم مانند دیگر گونه‌های حیوانی دارای نژادهای مختلفی هستند که پشم آن‌ها ویژگی‌های مختلفی دارد. در بین حدود بیش از ۲۰۰ نژاد مختلف گوسفند در جهان تنها پشم تعداد معدودی از آن‌ها کیفیت لازم برای قالیبافی را دارد. در برخی موارد عامل اصلی رشد هنر قالیبافی در یک منطقه، وجود نژادهای خاص گوسفندان با پشم مرغوب و مناسب برای قالیبافی بوده است. برای مثال مناطق مرکزی، غربی و جنوب غربی ایران که مناطق زیست عشایر بختیاری و قشقایی هستند، قسمت‌هایی از خراسان و برخی مناطق دیگر ایران دارای باکیفیت‌ترین پشم گوسفندان هستند. که دقیقا در همین مناطق بهترین قالی‌های ایرانی بافته می شود.
پشم زنده و پشم مرده چیست؟
پشم گوسفند را می‌توان به دو دسته کلی پشم زنده و پشم مرده تقسیم کرد.
- پشم زنده: پشم زنده به پشمی گفته می‌شود که از پوست گوسفند زنده چیده می‌شود. دامداران در دو فصل سال پشم گوسفندان خود را می چینند. در ابتدای فصل گرم (نیمه اول بهار) که به آن پشم بهاره چین و در ابتدای فصل سرد (نیمه اول پاییز) که به آن پشم پاییزه چین می‌گویند. بین پشم بهاره و پشم پاییزه تفاوت‌های بسیاری وجود دارد. گوسفندان در آغاز فصل بهار از علوفه تازه تغذیه و در آب و هوای معتدل زندگی می‌کنند که همین عوامل باعث می‌شود تا پشم گوسفندان در این فصل جنس بهتری داشته باشد. به همین دلیل پشم بهاره چین گران قیمت‌تر از پشم پاییزه است و قالی‌های اعلا مانند تمام قالی‌های خانه دیدار از پشم بهاره چین بافته می‌شوند. پشم‌های مختلف به دلیل ضخامت، طول و میزان چربی متفاوت، ویژگی‌های متفاوتی نیز دارند. پشم‌هایی با ضخامت بیشتر و طول الیاف بلندتر معمولاً مقاومت بیشتری دارند و برای بافت فرش‌های با کیفیت مناسب هستند.
- پشم مرده: پشم مرده به پشمی گفته می‌شود که طی فرایند دباغی و با استفاده از مواد شیمیایی از پوست گوسفند ذبح شده جدا می‌شود. پس از ذبح گوسفند پوست آن گرفته و به دباغی منتقل می‌شود. فرایند دباغی به روش‌های مختلف شیمیایی صورت می‌گیرد که به ساختار پشم آسیب‌های جدی وارد می‌کند و در نتیجه باعث افت شدید کیفیت پشم می‌شود. ما در خانه دیدار معتقدیم که به هیچ وجه نباید از پشم دباغی در بافت قالی‌ها استفاده کرد.
تفاوت پشم قسمت‌های مختلف بدن گوسفند چیست؟
پشم هر قسمت از بدن گوسفند دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی از نظر طول، ظرافت، جعد، مقاومت و... است. برای بافت فرش‌های اعلا و باکیفیت، لازم است که الیاف پشمی استفاده شده ویژگی‌های مشابهی داشته باشند. به همین دلیل، قبل از ریسندگی باید پشم‌ها به دقت طبقه‌بندی شوند؛ این فرآیند را "سورتینگ" (Sorting) می‌نامند. در سورتینگ، الیاف با ضخامت و طول یکسان در دسته‌های جداگانه مرتب می‌شوند. این یکدستی در ضخامت الیاف باعث می‌شود فرش نهایی از زیبایی و جلوه بهتری برخوردار باشد. همچنین، پشم دست و پای گوسفند در مقایسه با دیگر نواحی مرغوب‌تر است.
چه عواملی باعث افزایش مقاومت پشم می‌شوند؟
۱. ضخامت الیاف پشم: ضخامت الیاف یکی از مهم‌ترین پارامترها در طبقه‌بندی پشم است. در قسمت‌های مختلف بدن گوسفندان، پشم‌هایی با ضخامت‌های مختلف رشد می‌کند که در فرآیند سورتینگ تفکیک و دسته‌بندی می‌شوند.
۲. طول الیاف پشم: هرچه طول الیاف بیشتر باشد، این الیاف بهتر در هم تنیده می‌شوند و در نتیجه مقاومت پشم افزایش می‌یابد. بهترین پشم‌ها دارای طولی بیش از ۷ سانتی‌متر هستند که در فرآیند ریسندگی به خوبی در هم تنیده می‌شوند.
۳. چربی الیاف پشم: الیاف پشم به طور طبیعی دارای چربی هستند که نقش مهمی در مقاومت و کیفیت پشم دارد. این چربی‌ها برای دوام پشم در فرش‌های دستباف ضروری هستند و در فرآیند آماده‌سازی برای رنگرزی و همچنین در طول مدت استفاده از فرش باید مراقب بود که این چربی‌ها حفظ شوند و در شستشو از موادی که به آن‌ها آسیب می‌رسانند، استفاده نشود.
۴. خاصیت ارتجاعی الیاف پشم: در صورت قرارگیری اجسام سنگین مانند میز یا مبل بر روی فرش دستباف، اگر پشم به‌کاررفته در فرش از کیفیت بالایی برخوردار باشد، پس از برداشتن جسم سنگین و مرطوب کردن الیاف با یک پارچه، فرش به حالت اولیه خود باز می‌گردد. این خاصیت ارتجاعی پشم به‌طور مستقیم بر کیفیت و دوام آن تاثیر گذار است.
اگر به دنبال خرید فرش‌هایی بافته شده از پشم‌های باکیفیت و با مقاومت بالا هستید، می‌توانید به وبسایت فروشگاه فرش دستباف خانه دیدار سر بزنید.
فرآیند آماده‌سازی پشم گوسفند برای بافت فرش
فرآیند آماده‌سازی پشم گوسفند برای بافت فرش یکی از مراحل کلیدی در تولید یک فرش با کیفیت است. این فرآیند شامل چندین مرحله مهم است که هر مرحله از آماده‌سازی پشم گوسفند، از پشم چینی تا شستشو و کربنیزه کردن، نقش حیاتی در ایجاد فرشی با کیفیت و دوام بالا دارد. رعایت دقیق این مراحل و استفاده از تکنیک‌های صحیح، تضمین‌کننده تولید فرش‌هایی است که نه تنها از نظر ظاهری زیبا هستند، بلکه از لحاظ مقاومت و طول عمر نیز در بالاترین سطح قرار دارند.
۱. پشم چینی (Shearing)
پشم چینی اولین مرحله در آماده‌سازی پشم برای قالیبافی است. در این مرحله، پشم گوسفندان توسط دامداران چیده می‌شود. این کار معمولاً در دو فصل از سال انجام می‌شود: ابتدای فصل بهار و پاییز.
۲. شستشوی پشم (Washing)
پشم گوسفندان به دلیل قرار گرفتن در معرض آلودگی‌های محیط طبیعی مانند خاک، گرد و غبار و بقایای گیاهی، نیاز به شستشوی دقیق دارد. این مرحله قبل از رنگرزی انجام می‌شود تا تمامی آلودگی‌ها از الیاف پشم جدا شوند. اگر این آلودگی‌ها به درستی از بین نروند، ممکن است به بستر مناسبی برای رشد حشرات موذی تبدیل شوند که در طولانی‌مدت به فرش آسیب می‌زنند. شستشوی پشم‌ها معمولاً با استفاده از آب رودخانه‌ها انجام می‌شود، که فرآیندی سنتی و مؤثر برای پاکسازی پشم به شمار می‌رود.
۳. کربنیزه کردن و کلرینه کردن پشم (Carbonization and Chlorination)
پس از شستشوی اولیه، ممکن است برخی از آلودگی‌های ریزتر مانند بقایای گیاهی کوچک یا چربی‌های اضافی در پشم باقی بمانند. برای حذف این آلودگی‌ها و تضمین کیفیت پشم، فرآیندهای کربنیزه کردن و کلرینه کردن انجام می‌شود.
- کربنیزه کردن پشم: در این مرحله، پشم‌ها با استفاده از اسیدهای ضعیف شیمیایی، به خصوص اسید سولفوریک، شستشو می‌شوند تا مواد گیاهی مانند خار و خاشاک که در مرحله شستشو اولیه حذف نشده‌اند، کربنیزه و به راحتی از پشم جدا شوند.
- کلرینه کردن پشم: کلرینه کردن نیز مرحله‌ای است که در آن پشم با استفاده از کلر یا ترکیبات کلردار شسته می‌شود تا چربی‌های اضافی و سایر آلودگی‌های باقی‌مانده به طور کامل حذف شوند. این فرآیند اگر به درستی انجام نشود، ممکن است به ساختار و کیفیت الیاف پشم آسیب بزند. به همین دلیل، این مراحل باید تحت نظارت دقیق کارشناسان و در کارگاه‌های تخصصی انجام شوند.
۴. خشک کردن و آماده‌سازی نهایی (Drying and Final Preparation)
پس از انجام مراحل شیمیایی، پشم‌ها باید به دقت خشک شوند تا برای مراحل بعدی آماده باشند. خشک کردن باید به گونه‌ای انجام شود که الیاف پشم نرمی و لطافت خود را حفظ کنند. پس از خشک شدن، پشم‌ها ممکن است برای یکنواختی بیشتر مجدداً شانه شوند و آماده ریسندگی و سپس رنگرزی شوند.
۵. ریسندگی و رنگرزی (Spinning and Dyeing)
در این مرحله، پشم آماده شده به نخ تبدیل می‌شود. ریسندگی به دقت انجام می‌شود تا الیاف به طور یکنواخت به هم تنیده شوند و نخ‌های محکم و مقاومی تولید کنند. سپس، نخ‌ها وارد مرحله رنگرزی می‌شوند، جایی که با استفاده از رنگزاهای طبیعی، رنگرزی می‌شوند. رنگرزی باید به دقت انجام شود تا رنگدانه‌ها به طور یکنواخت جذب الیاف شود و در طول زمان و استفاده تغییر نکند.
۶. کنترل کیفیت (Quality Control)
پس از انجام تمام مراحل، پشم‌ها از نظر کیفیت مورد بررسی قرار می‌گیرند. این کنترل شامل بررسی نهایی رنگ، نرمی، مقاومت و یکدستی نخ‌ها است. تنها نخ‌هایی که استانداردهای بالا را برآورده می‌کنند، برای استفاده در بافت فرش‌های دستباف انتخاب می‌شوند.
چگونه مواد اولیه مرغوب را در فرش دستباف تشخیص دهیم؟
برای ارزیابی کیفیت فرش و مواد اولیه آن، توصیه می‌شود با کارشناسان و متخصصان حوزه فرش مشورت کنید. این افراد می‌توانند با بررسی دقیق، کیفیت الیاف و بافت را تحلیل کرده و اطلاعات دقیق‌تری ارائه دهند. اعتبار برند و تولیدکننده فرش نیز نشانه‌ای از کیفیت مواد اولیه است. برندهای معتبر و شناخته‌شده معمولاً از بهترین مواد اولیه در فرآیندهای تولید استفاده می‌کنند. علاوه بر این بررسی سابقه و شهرت برند نیز می‌تواند کمک زیادی به شما کند. در خانه دیدار، ما به‌طور ویژه به انتخاب و استفاده از بهترین مواد اولیه از مناطق مختلف ایران پرداخته‌ایم تا فرش‌های اصیل و با کیفیت ایرانی را تولید کنیم. با دقت در انتخاب مواد اولیه و رعایت استانداردهای تولید، ما تلاش می‌کنیم تا بهترین تجربه را برای مشتریان خود فراهم کنیم.
نتیجه گیری
درک تفاوت‌های بین فرش‌های کرک و پشمی و فرآیندهای آماده‌سازی پشم می‌تواند به شما در انتخاب بهترین گزینه برای نیازهای خود کمک کند. فرش‌های کرکی با ظرافت و قدرت رنگ‌پذیری بالا، برای فضاهای خاص و لوکس مناسب هستند، در حالی که فرش‌های پشمی با دوام و مقاومت بیشتر، انتخابی عالی برای استفاده‌ی روزمره و فضاهای پر تردد به شمار می‌روند. فرآیندهای آماده‌سازی دقیق مانند شستشو، کربنیزه کردن و کلرینه کردن نیز نقشی حیاتی در حفظ کیفیت نهایی فرش‌ها ایفا می‌کنند. با آگاهی از این ویژگی‌ها و توجه به جزئیات فرآیند تولید، می‌توانید انتخابی آگاهانه داشته باشید که به نیازها و سلیقه شما پاسخ دهد و از زیبایی و کارایی فرش خود در طولانی‌مدت بهره‌مند شوید. برای مشاهده و خرید فرش‌های متنوع با بهترین مواد اولیه و کیفیت عالی، از بخش فرش دستباف خانه دیدار دیدن کنید.